Białe kruki z biblioteki ks. Leopolda Jana Szersznika w rocznicę urodzin patrona

Officia de Beata Maria Virgine – jedna z kart graduału maryjnego z lat 1520-1526 z ozdobnym inicjałem, floraturą i zapisem nutowym na pięciolinii. fot. kc-cieszyn.pl

Prorocy Cieszyńscy. - Rękopis na pergaminie z lat 1418-1439 - początek tekstu Nowego Testamentu z inicjałem litery K i ozdobną floraturą oraz ekslibris portretowy Henryka Birki z Nasiedla. fot. kc-cieszyn.pl

Libri decretalium. - Rękopis na pergaminie z przełomu XIII i XIV wieku – karty 9-10 z rubrykowanym tekstem, opatrzonym komentarzami i ozdobionym inicjałami z koronkowym ornamentem. fot. kc-cieszyn.pl

Vitruvius : De architectura libri decem. - Rękopis z ok. 1470 roku – początek księgi pierwszej z ozdobnym inicjałem. fot. kc-cieszyn.pl

Ortus sanitatis. - Strassburg : Johann Prüss d. Ä., ok. 1507 – ilustrowane strony tekstu pochodzące z księgi na temat kamieni. fot. kc-cieszyn.pl

Wystawę otwierają zgromadzone przez L. J. Szersznika średniowieczne rękopisy. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje należący – według tradycji – do ostatniej cieszyńskiej księżnej Elżbiety Lukrecji (1599-1653), miniaturowy modlitewnik, napisany w drugiej połowie XV wieku na pergaminie i ozdobiony całostronicowymi miniaturami. Nieco młodszy jest kodeks średniowieczny zatytułowany “Officia de Beata Maria Virgine”, powstały w latach 1520-1526 jako jedna z części graduału kolegiaty tarnowskiej, w celu udokumentowania śpiewów, przede wszystkim z tekstem poetyckim. Oprócz stałego repertuaru pieśni mszalnych zawiera wielogłosowe ordinarium missae, czyli krótkie zestawienie toku Mszy św. wraz z przytoczeniem stale powtarzających się w niej modlitw, dwa odmienne formularze na uroczystość Bożego Ciała, a przede wszystkim tekst i zapis nutowy Bogurodzicy w dwóch wersjach łacińskich i polskiej. Jest to jeden z kilku najstarszych zapisów tej pieśni, uznawanej za pierwszy polski hymn. Graduał zawiera też zestaw, należących do najważniejszych w Europie, unikatowych śpiewów gradualnych, allelujatycznych i sekwencji, z których aż 98 pieśni, w tym 34 polskie, jest dziś jedynym zapisem w zbiorach polskich. O wyjątkowości i wielkiej wartości rękopisu świadczy również jego bogate zdobnictwo, wykonane prawdopodobnie przez krakowskiego iluminatora Wawrzyńca oraz artystę zwanego iluminatorem kodeksów Jana Łaskiego oraz efektowna skórzana oprawa zdobiona wykutymi w metalu narożnikami z motywami ptaków i guzami.

Metalowe okucia chronią również następny średniowieczny kodeks z biblioteki L. J. Szersznika. Jest nim manuskrypt określany mianem Proroków Cieszyńskich. Kodeks składa się dwóch odrębnych, oprawionych razem manuskryptów. Pierwszy z nich to Nowy Testament powstały w 1418 roku, drugi to Księgi Prorockie Starego Testamentu spisane w 1439 roku w Szternbergu na Morawach przez kopistę Macha z Prościejowa. Nazwa rękopisu pochodzi od ksiąg prorockich Starego Testamentu oraz od miasta Cieszyna, w którym jest przechowywany co najmniej od początku XIX wieku, kiedy dzięki darowiźnie hrabiego Johanna Larischa-Mönnicha (1766-1820) został włączony do biblioteki L. J. Szersznika. Jest to jeden z najstarszych czeskich przekładów biblijnych, a także jeden z najważniejszych zabytków średniowiecznego piśmiennictwa czeskiego. Powstał na Morawach w okresie panowania husytyzmu, ruchu religijnego i politycznego, zapoczątkowanego przez Jana Husa. Stąd też mówi się często w jego przypadku o przekładzie husyckim. Wartość dzieła podnosi także ekslibris portretowy, przedstawiający rycerza na koniu, który swym stylem i datowaniem nawiązuje do epoki późnego gotyku. Ten nietypowy znak własnościowy świadczy o przynależności rękopisu do rycerza Henryka Birki z Nasiedla, w powiecie głubczyckim na Opolszczyźnie.

Z księgozbioru L. J. Szersznika pochodzi też eksponowana na wystawie najstarsza książka przechowywana w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej. Jest nią średniowieczny manuskrypt z przełomu XIII i XIV wieku, zawierający zbiór dekretałów, czyli przepisów prawa kościelnego. Został napisany na pergaminie przez dwóch prawników, znawców prawa kanonicznego działających w tym okresie w Bolonii. Kolejny pochodzący z Włoch manuskrypt powstał we Florencji około 1460 roku i zawiera jedno z teologiczno-polemicznych pism św. Augustyna, filozofa, teologa, doktora Kościoła i głównego autorytetu filozofii i teologii chrześcijańskiej do XIII wieku zatytułowane „De civitate Dei contra Paganos”. Dzieło, któremu św. Augustyn poświęcił trzynaście lat swojego życia, wywarło olbrzymi wpływ na kształtowanie się katolickiego światopoglądu w okresie średniowiecza, zwłaszcza w dziedzinie polityki. Ma również wielkie znaczenie dla filozofii historii, a także dla filologii, z uwagi na cytaty z dzieł pisarzy antycznych. Wartość tego średniowiecznego kodeksu, oprócz materiału, z którego został wykonany i bogatego zdobnictwa, podnosi także fakt, że już na przełomie XV i XVI wieku był przechowywany w Polsce. Świadczy o tym wykonana w 1531 roku, charakterystyczna dla okresu średniowiecza, oprawa.

Oprócz rękopisów o treści religijnej na wystawie można zobaczyć średniowieczne kodeksy z tekstami o tematyce świeckiej. Jest wśród nich, przepisana w 1421 roku, „Chronographia interminata ad Arnestum, archiepiscopum Pragensem”, skompilowana z wielu źródeł przez dominikanina, doktora teologii i przeora saskiej prowincji zakonnej dominikanów, Konrada Młodszego z Halberstadt. Kronika, przedstawiająca historię świata od stworzenia do roku 1343 oraz oprawiona w tym samym kodeksie opowieść o zniszczeniu Troi, autorstwa włoskiego sędziego, pisarza i poety Guido de Colonne (ok. 1210-po 1287) pt. „Historia destructionis Troiae”, była jednym z najpopularniejszych dzieł w Europie, mającym ogromne znaczenie w utrwaleniu legendy o Troi na łamach włoskiej i angielskiej literatury. Wyjątkowość tego średniowiecznego kodeksu podnoszą także dwie zachowane na jego kartach notatki rękopiśmienne o treści: Conventus Teschinensis Ord[inis] Praed[icatorum], świadczące o jego przynależności do klasztoru cieszyńskich dominikanów. Zachowują one pamięć o tym zakonie istniejącym od XIII wieku w Cieszynie oraz o jego bibliotece, która w chwili kasaty zakonu w 1790 roku liczyła dziewięćset dziesięć woluminów z dwudziestoma inkunabułami. Oprócz książek teologicznych były tam dzieła z zakresu historii, literatury, filozofii, matematyki i innych dziedzin. Jak przystało na średniowieczną bibliotekę kodeksy były przykuwane do pulpitów łańcuchami, co potwierdzają ślady po łańcuchu przytwierdzonym niegdyś do dolnej okładki tego rękopisu.

Z innych manuskryptów o tematyce świeckiej na uwagę zasługuje również zbiór średniowiecznych tekstów alchemicznych autorstwa Rajmunda Lully (1232-1315) i Georga Ripley’a (1415-1490), pochodzący prawdopodobnie z końca XVI wieku. Zawiera on rozprawy z dziedziny alchemii praktycznej, której celem były eksperymenty w celu odkrycia kamienia filozoficznego zwanego kamieniem mądrości, mającego zdolność transmutacji metali nieszlachetnych w srebro i złoto. Przypisywano mu również zdolności lecznicze i możliwość przedłużania życia. Z innych rękopisów o tematyce świeckiej godny uwagi jest też pochodzący z Włoch z ok. 1470 roku średniowieczny kodeks zawierający dzieło „De architectura libri decem” Witruwisza, rzymskiego architekta, inżyniera i konstruktora, żyjącego w I wieku p.n.e. w czasach Gajusza Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Rękopis ten pozostaje nieznany badaczom Witruwiusza w Polsce.

Spośród około 12 000 starych druków zgromadzonych przez księdza Szersznika do kategorii białych kruków oprócz najsłynniejszych dzieł kartograficznych Ptolemeusza, Mercatora i Orteliusa, zalicza się też słynna praca Vesaliusa o anatomii człowieka z 1555 roku, poradnik medyczny „Ortus sanitatis” z 1505 roku i dzieło Hieronima Cardano z superekslibrisem króla Polski Zygmunta Augusta z 1547 roku oraz jeden z najrzadszych pierwodruków cieszyńskich pt. „Modlitwy z włoskiego przetłumaczone na jenzyk niemiecki a z niemieckiego na ten, ktory jest w Xionżenstwie Tieszynskim zwyczayny” (Brno 1788). Trudne byłoby wymienienie tu wszystkich prezentowanych na wystawie obiektów i opisanie kryteriów na podstawie których zaliczono je do białych kruków. Więcej ciekawych i nierzadko zaskakujących informacji i ciekawostek na ich temat pozostaje dostępnych na ekspozycji, do której obejrzenia zapraszają jej autorki Jolanta Sztuchlik i Aleksandra Golik-Prus.

Zwiedzanie wystawy

Wystawa będzie czynna do 31 maja, od wtorku do piątku w godz. 8:00-18:00 oraz w soboty w godz. 9:00-15:00. Ze względów konserwatorskich oryginały rękopisów i druków eksponowane będą jednak tylko do soboty 12 marca 2022 roku. Po tym terminie zostaną one zastąpione reprodukcjami fotograficznymi. Przed zakończeniem wystawy powrócą one do gablot jeszcze dwukrotnie, o czym Książnica Cieszyńska odpowiednio wcześniej poinformuje w swoich serwisach internetowych. Do 12 marca 2022 roku codziennie o godz. 13:00 Książnica oferuje kuratorskie zwiedzania ekspozycji, prowadzone przez jej autorki.

Po czwartkowym wernisażu, o godz. 17.30 nastąpi złożenie kwiatów przy pomniku L. J. Szersznika w Parku Pokoju przy ul. B. Limanowskiego, a o godz. 18:00 w kościele św. Marii Magdaleny odprawiona zostanie Msza św. w Jego intencji.