Jedno pytanie do Jana Kajfosza

Pytanie: W jaki sposób rozmawiać o Zaolziu po historycznych zaszłościach wydarzeń z lat 1919-1939? Rozmowa (w sensie przepracowania tematów) między Polakami, Czechami a Zaolziakami, nadal jest trudna, szczególnie wśród młodszego pokolenia. Czy wystarczy tu tylko polityczna poprawność, objawiająca się najczęściej unikaniem wrażliwych tematów?

Odpowiada dr hab. prof. UŚ Jan Kajfosz (kierownik Zakładu Teorii i Badań Kultury Współczesnej Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej)

Jeśli społeczność lokalna Śląska Cieszyńskiego, chociażby po samej tylko polskiej stronie granicy, nie ma być społecznością amnezji, czyli zapomnienia, Zaolzie jako miejsce pamięci (jako określone hasło wywoławcze, wokół którego zawiązują się opowieści o przeszłości) musi istnieć, a przynajmniej należy o to zabiegać. Za wypieranie fundamentalnych treści z pamięci społecznych zawsze trzeba bowiem płacić określoną cenę. Nie ma wypieranych treści, które ot tak sobie znikają, nie pociągając za sobą żadnych konsekwencji, żadnych skutków ubocznych. Pamięć społeczna nie znosi pustki, co znaczy, że puste miejsca po treściach wypartych wypełniane są zwykle różnego rodzaju implantami, swoistymi protezami pamięci, zapożyczonymi najczęściej z zewnątrz, oderwanymi od przeszłości własnej społeczności lokalnej.

Wszystko, co stwierdzilibyśmy na temat cieszyńskiej przeszłości sprzed roku 1920, ociera się o dzisiejszą czeską część Śląska Cieszyńskiego, a razem z nią o Zaolzie. Inaczej być zresztą nie może. W tym kontekście rugowanie z naszych pamięci wszelkich skojarzeń z Zaolziem musi się przekładać na „zapominanie“ najważniejszych historycznych osobliwości Ziemi Cieszyńskiej, takich jak chłopska kultura pisma, lokalne czytelnictwo i czasopiśmiennictwo czy wreszcie samo przebudzenie narodowe w XIX wieku, zwłaszcza że jego protagoniści działali częściej w miejscowościach leżących obecnie po czeskiej stronie granicy. Bez rozmów o przeszłości nie ma ochrony własnego dziedzictwa kulturowego, a jest to dziedzictwo tyleż narodowe, ileż terytorialne (lokalne), wspólne dla różnych nacji. Dziedzictwem kulturowym zarówno polskim, jak i czeskim jest choćby polszczyzna na Zaolziu. W tym samym sensie dziedzictwem kulturowym zarówno polskim, jak i czeskim są bohemica w zbiorach cieszyńskich bibliotek po polskiej stronie granicy - germanica zresztą tak samo.

Nie mamy tu żadnych homogenicznych, niezróżnicowanych wewnętrznie grup - Polaków, Czechów i Zaolziaków. Najwyżej można się tu i ówdzie spotkać z jednostkami mieniącymi się rzecznikami tej czy innej grupy. W każdej z wymienionych grup funkcjonuje jakiś wewnętrzny pluralizm, wielość postaw i zapatrywań na przeszłość. Wynika z tego niby banalny, lecz jakże istotny fakt: czasem Polak z Czechem łatwiej dochodzą do zgody, aniżeli Polak z Polakiem czy Czech z Czechem. Nie różnimy się pomiędzy sobą tylko pod względem obywatelstwa, tożsamości narodowych czy lokalnych, lecz między innymi także z uwagi na systemy wartości, szerokości horyzontów poznawczych, jakości kręgosłupów moralnych czy z uwagi na miarę odwagi w dochodzeniu do różnych prawd, włacznie z takimi, które nie do końca akurat nam pasują.

Nie ma pewności, czy i dla kogo rozmowy o Zaolziu mogłyby być drażliwe. Wszędzie można natrafić na środowiska, którym w gruncie rzeczy wszystko przeszkadza i które lubią wypowiadać się w imieniu tego czy innego narodu jako całości. W każdym razie nie wolno zapominać, że może istnieć zasadnicza różnica między tym, czego życzy sobie nasz sąsiad, a własnymi wyobrażeniami na temat tego, czego życzy sobie nasz sąsiad. Za przykład niech posłuży stosowanie różnych „potworków językowych“ w rozmowach z sąsiadami zza granicy, np. „Bochumin“ (bezdźwięczna wymowa „h“, akcent na 2. sylabie) zamiast Bogumin. Sprawdzał kto kiedykolwiek, czy czeskopodobne wtręty w ogóle się podobają? Zaolziańskich Polaków najczęściej to denerwuje, podczas gdy u zaolziańskich Czechów wywołuje to zazwyczaj zakłopotanie, czasem dyskretne współczucie. Czeskojęzyczni mieszkańcy Bogumina pozostają na ogół przy zdrowych zmysłach, jeżdżąc na zakupy nadal do Ratiboře, za co należy im się uznanie.

Kwestia poprawności politycznej nie jest wcale jednoznaczna. Pewne jej formy są szkodliwe, inne pożyteczne. Są formy poprawności politycznej stanowiące efekt wzajemnej nieufności i nieszczerości. Działają one na zasadzie powiedzenia „według siebie sądzę ciebie“, czyli najpierw projektujemy na „stronę przeciwną“ własne resentymenty, przypisujemy jej własne urazy, po czym obchodzimy się z nią w taki sposób, żeby według własnych domniemań jej nie poirytować. Z drugiej strony istnieje forma poprawności politycznej, która zakłada możliwość szczerej rozmowy na temat różnych zaszłości. Reguła jest tu bardzo prosta: można się spierać o wszystko, o sprawiedliwość i niesprawiedliwość dziejową, o prawa mniejszości, lecz do czegokolwiek byśmy nie doszli, efektem nigdy nie może być zakwestionowanie aktualnego podziału administracyjnego. Jeśli trzymamy się tej prostej zasady, nie ma tematu, którego nie można by było otworzyć.

Rubryka "Jedno pytanie do..."- Redakcja Gazety Codziennej co tydzień zadaje jedno pytanie któremuś z pracowników naukowo-dydaktycznych Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie, a następnie publikuje jego odpowiedź. Pytamy o politykę, gospodarkę, kulturę, życie codzienne, zwyczaje mieszkańców czy historię Śląska Cieszyńskiego. Z pytaniami do kadry profesorskiej UŚ w Cieszynie zwracamy się także w sytuacjach ważnych aktualnych wydarzeń.