Ojciec Tomasz Urbański: Święconka to nie promocyjna paczka z pełnym asortymentem

W Wielką Sobotę wierni przynoszą do kościoła koszyczki z pokarmami. Proszę przybliżyć symbolikę i znaczenie popularnej "święconki".
Błogosławieństwo pokarmów, zwane powszechnie święconką, w Polsce jest znane od co najmniej XIV wieku. Początki tego zwyczaju na świecie sięgają ósmego stulecia. Początkowo święcono tylko baranka zrobionego z chleba lub ciasta, jako symbol Chrystusa. Z czasem pojawiły się inne potrawy: ser, masło, ryby, olej, pokarmy mięsne, ciasto a także wino. Na końcu do koszyka trafiło jajko. Praktycznie w każdym regionie skład święconki jest inny.

Jaka jest symbolika wkładanych do koszyka potraw?
O symbolice tych potraw pisał w 1739 roku franciszkanin, ks. Protazy Newerani w książce "Ozdoba Kościoła katolickiego". Dzisiaj w koszykach niesionych do poświęcenia znaleźć można niemal wszystko, byle było dużo i kolorowo. Święconka to jednak nie promocyjna paczka z pełnym asortymentem.

Dobór potraw w koszyku nigdy nie był przypadkowy. Od wieków każdy boży dar symbolizował co innego, uznanego przez ludową i chrześcijańską tradycję. Zestaw tych darów się zmieniał, ograniczano ich ilość aż po siedem. Zestaw przyjęty w okresie romantyzmu obowiązuje do dziś. Potraw w koszyku może być więcej, ale te siedem powinno się w nim znaleźć przede wszystkim. Symbolizują bowiem treści chrześcijaństwa.

Jakie to potrawy?
Po pierwsze chleb. We wszystkich kulturach jest to pokarm podstawowy, niezbędny do życia. Gwarantował dobrobyt i pomyślność. Wśród chrześcijan był symbolem nad symbolami - przedstawia Ciało Chrystusa.

Po drugie jajko jako symbol odradzającego się życia, zwycięstwa nad śmiercią. Dawniej zakazywano spożywania jaj podczas Wielkiego Postu. Jajka wracały na stół w Wielkanoc.

Po trzecie sól jako minerał życiodajny. Dawniej posiadający moc odstraszania wielkiego zła. Bez soli nie ma życia. To także oczyszczenie, samo sedno istnienia i prawdy. Stąd wyrażenie o soli ziemi, jak w Kazaniu na Górze powiedział Chrystus o swoich uczniach.

Po czwarte wędlina, która zapewnia zdrowie i płodność, a także dostatek. Kiedyś nie każdy mógł sobie pozwolić na ten pokarm.

Po piąte ser, czyli symbol zawartej przyjaźni między człowiekiem a siłami przyrody. Stanowi gwarancję rozwoju stada zwierząt domowych, pochodzi od krów, owiec i kóz.

Po szóste chrzan, który uznawany jest za ludowy symbol siły i fizycznej krzepy.

Po siódme ciasto, które do koszyka trafiło jako ostatnie, symbol umiejętności i doskonałości. Reprezentowane było głównie przez wielkanocne baby. Dziś powinien to być wypiek własny, domowy, a nie kupiony w cukierni.

Współczesne uzupełnienia wielkanocnego koszyka są już tylko dodatkami, bez znaczenia - wkładanymi z nieświadomości, czasem z powodu lekceważenia tradycji.

A jaki powinien być koszyczek?
Najlepiej z wikliny, może być ze słomy bądź sosnowych łubów. Wyścielony serwetką, ozdobiony bielą koronek i zielenią bukszpanu bądź gałązek borówki, był wyrazem wielkiej radości. Tą radością trzeba się podzielić podczas wielkanocnego śniadania, zarówno w znaczeniu symbolicznym jak i dosłownym.

Wszystkie te potrawy były przynoszone do kościoła, aby je poświęcić?
Kiedyś świecono wszystko, co miało być spożyte podczas uczty w Niedzielę Wielkanocną. Nie sposób było przynieść wszystkich potraw do kościoła, więc ksiądz chodził w Wielką Sobotę od domu do domu i święcił jadło. Tradycja ta zanikła na przełomie XVIII i XIX wieku.

W Wielką Sobotę święci się także ogień i wodę. Tu także wiele się zmieniło.
Tak, oprócz potraw tego dnia kapłani święcą także wodę i ogień. Kiedyś ksiądz święcił rano wodę, w południe pokarmy, a wieczorem ogień. Dziś święci się ogień i wodę podczas uroczystości związanych z Wigilią Paschalną. Kiedyś wodę zabierano do domów, aby poświęcić nią chaty, obejścia, pola, bydło. Był także zwyczaj, że każdy kosztował tej wody sam, aby uprosić dla siebie błogosławieństwo Boże. Również ogień przynoszono do domów. To symbol wieczności, ciepła, oświecenia, miłości, życia, oczyszczenia a także męczeństwa.

Przy kościele układano duży stos i rozpalano ogień. Gdy stos przygasał, następowało poświęcenie. Chwilę potem młodzież rzucała się na ognisko, nie czekając aż się wypali, by zdobyć poświęconą gałązkę, by zanieść ją do domu jako ochronę przed burzami i gradem.

Popiół z ogniska gospodarze rozsypywali na polu podczas pierwszej orki, a drewienka w drugi dzień świąt wtykali na krańcach swojego pola, by je chronić od klęsk żywiołowych. Bardzo ładnie znaczenie i sens tych święceń opisuje Zofia Kossak w książce "Rok polski, Obyczaj i wiara".