Stonawa 20 lat później

Ulotka zachęcająca do udziału w marszu protestacyjnym. fot. ARC

Nie byłoby protestów w sprawie budowy stonawskiej koksowni bez Solidarności Polsko-Czechosłowackiej. Organizacji działającej od lat 80. poprzedniego stulecia, kiedy to wywodzący się ze środowisk opozycyjnych działacze Komitetu Obrony Robotników i „Solidarności” w Polsce oraz Karty 77 w Czechosłowacji, podjęli decyzję o współpracy. Celem od początku miała być wymiana informacji o inicjatywach demokratycznych w obu krajach, represjach stosowanych przez komunę wobec opozycji nad Wisłą i Wełtawą. Mija właśnie 20 lat od jednej z najgłośniejszych inicjatyw Solidarności Polsko-Czechosłowackiej – protestów w sprawie planowanej budowy koksowni w Stonawie.

Decyzja w Centralce
Jerzy Kronhold, obecny konsul generalny RP w Ostrawie, prowadził wówczas antykwariat w Cieszynie. Było to miejsce, gdzie nie tylko można było kupić książki, ale także pełnili rolę punktu spotkań opozycji. On sam do dziś pamięta bardzo dokładnie spotkanie w restauracji Centralka w Cieszynie. Wtedy właśnie Kronhold, Marian Dembioniok (dziś dyrektor Muzeum Śląska Cieszyńskiego), Jolanta Dygoś (nauczycielka, obecnie dyrektor przeglądu filmowego „Kino na granicy”) oraz Zbigniew Machej (poeta, działacz kulturalny) postanowili zorganizować manifestację w Cieszynie. Chcieli zamanifestować swój sprzeciw wobec budowy koksowni.

– Miało to być zgromadzenie tyleż ekologiczne, co polityczne – wspomina Jerzy Kronhlod. – Widząc, co się dzieje w Polsce, to już było po debacie telewizyjnej Lech Wałęsa-Alfred Miodowicz, mieliśmy świadomość, że zmiany bardzo szybko będą miały miejsce także na granicy. Dlatego postanowiliśmy działać.

W marszach ekologicznych uczestniczyli także działacze Macierzy Ziemi Cieszyńskiej. Budziły duże zaniepokojenie ze strony czeskich służb specjalnych. Utworzyli wtedy specjalny kordon, żeby manifestanci nie mogli zbliżać się do Olzy. Największa manifestacja odbyła się 19 maja 1989 roku. Przemawiając Jerzy Kronhold mówił o zakończeniu epoki stalinizmu na polsko-czeskiej granicy. Odpędzenie demonów komunizmu nie było jednak takie proste. Janusz Okrzesik, dziś radny w Bielsku-Białej, wspomina dysproporcje w liczbie protestujących: – Podczas pierwszego marszu po polskiej stronie było około 200o osób, a na drugim brzegu Olzy stało może siedmiu, ośmiu manifestantów, którzy i tak zostali zgarnięci przez tamtejsze służby. U nas przemiany już się zaczęły, nasi południowi sąsiedzi dopiero na nie czekali.

Ekologia i polityka...
Gdyby nie historyczny kontekst – wejście Polski na drogę przemian, protesty przeciwko budowie koksowni w Stonawie miałby wymiar wyłącznie ekologiczny. Tak jak miało to miejsce na przykład w przypadku budowy Zbiornika Czorsztyńskiego czy próby budowy elektrowni atomowej w Żarnowcu na Pomorzu. Jacek Bożek, ekolog, szef Klubu Gaja z Bielska-Białej, uczestnik tamtych wydarzeń, nie ma wątpliwości, że protesty trzeba zakwalifikować jako ekologiczno-polityczne.

– Wyszły zresztą poza granice Polski. Pamiętam spotkanie w Szwecji z Henrykiem Wujcem, na które byliśmy zaproszeni. Poprosiliśmy o kilka minut uwagi. Powiedzieliśmy wtedy o koksowni w Stonawie, tuż za granicą – wspomina Jacek Bożek.

Janusz Okrzesik widzi sprawę trochę inaczej. – Unikałbym stosowania takiej formy. Od początku staraliśmy się, żeby protesty nie przybrały konfliktu polsko-czeskiego. Zależało nam na pokazaniu, że protestujemy przeciwko głupiej decyzji strony czeskiej, która ma może zabić Beskid Śląski. Mieliśmy świadomość, że Zaolzie było wtedy beczką prochu, a do zapłonu wystarczył zapalnik. W żadnym wypadku nie chcieliśmy go dostarczyć.

Po pierwszym marszu przyszły kolejne. Kiedy jednak polscy i czescy opozycjoniści zobaczyli, żeby pod ich sztandarami, ktoś inny próbuje ugrać coś dla siebie, zaprzestali marszów. Kiedy jesienią 1989 roku grupa skrajnych narodowych działaczy z Polski złamała szlaban graniczny, stało się jasne, że protesty mogą zostać odebrano jako jątrzenie konfliktu polsko-czeskiego. Ostatecznie Czesi wycofali się z pomysłu budowy w grudniu 1989 roku. Znaczącą rolę odegrał Jarosław Piskorz, działacz Karty 77, który dostał się do parlamentu czeskiego, gdzie lobbował na rzecz zaprzestania prac.

Pamiątka po Stonawie
Strona czeska była przygotowana do budowy koksowni w Stonawie. W tym celu przygotowała teren o powierzchni 100 hektarów, połowa powstała po wycince lasów, wyburzono 50 domów, wysiedlono mieszkańców.

– Dziś w planie zagospodarowania przestrzennego gminy teren ten jest zakwalifikowany jako strefa przemysłowa. Należy do spółki OKD, która płaci podatek do naszej kasy – przyznaje Andrzej Feber, wójt Stonawy.