Kościół zrodzony z łaski

Marcin Żerański jest autorem przewodnika „Ewangelicy w Cieszynie”, który ukazał się właśnie nakładem Pracowni na Pastwiskach z okazji 300-lecia kościoła Jezusowego.

Jak głosi legenda, wystrzał armatni spod murów obronnych Cieszyna, wymierzony w kierunku ogrodów na Górnym Przedmieściu, wskazał ewangelikom miejsce, w którym mogą z łaski cesarza rzymsko-niemieckiego Józefa i zbudować kościół. Tę łaskę wymógł na cesarzu król Szwecji Karol XII. Tak, na wzniesieniu za bramą zwaną wyższą, prowadzącą do miasta, w 1709 roku narodził się ośrodek cieszyńskiej parafii luterańskiej - jedynej na Śląsku Austriackim do II poł. XVIII wieku. W ciągu dwóch wieków powstały kościół, budynki parafialne, kamienice, szkoły, szpital i cmentarze. Dziś już nie ma murów dzielących Cieszyn na katolickie miasto i protestanckie przedmieście, zabudowa obu części miasta zrosła się we wspólną przestrzeń śródmiejską. Ale centrum parafialne największego dziś w Polsce zboru luterańskiego (7 tys. członków) istnieje niemal niezmienione.

BĘDZIE SIĘ DZIAŁO W WEEKEND:
Program obchodów 300-lecia kościoła Jezusowego

Luterańską parafię w Cieszynie tworzy zbór cieszyński i jego 8 zborów filialnych (filialów): w Cieszynie-Krasnej, Cieszynie-Marklowicach, Bażanowicach, Gumnach, Hażlachu, Ogrodzonej, Puńcowie i Zamarskach, łącznie 7 tys. osób. Parafia należy do diecezji cieszyńskiej, z siedzibą biskupa w parafii w Bielsku-Białej. Centrum cieszyńskiej parafii powstało na Górnym Przedmieściu. Tu znajdują się kościół i stary cmentarz. Urząd parafialny i sale spotkań zborowych. Mieszkania księży i kamienice czynszowe. Siedziby towarzystw ewangelickich i ewangelickie placówki szkolne. Księgarnia i biblioteki. Od 2009 roku działa Muzeum Protestantyzmu. Co miesiąc ukazują się Wieści Wyższobramskie. Informacje praktyczne dotyczące parafii. Od 2001 roku proboszczem cieszyńskiej parafii jest ksiądz Janusz Sikora (ur. w 1954 r.), który z parafią związany jest od swojej ordynacji w 1978 roku.

Kalendarium – ewangelicy od reformacji do współczesności

1517 – ogłoszenie 95 tez (wezwanie do publicznej dysputy religijnej) przez augustiańskiego mnicha Marcina Lutra (1483–1546) w Wittenberdze rozpoczęło ruch religijny i społeczny zwany reformacją.
Lata 20. XVI w. – pod koniec panowania księcia Kazimierza II do księstwa cieszyńskiego dotarły wiadomości o przemianach w Kościele w krajach niemieckich.
Po 1545 – za sprawą księcia cieszyńskiego Wacława III Adama, zwolennika reformacji, luteranizm stał się prawdopodobnie dominującym wyznaniem w księstwie cieszyńskim.
1545 – zostały rozwiązane cieszyńskie klasztory bernardynów i dominikanów. Dominikanie wrócili do miasta w 1613 r.
1568 – wydany przez księcia Wacława III Adama Porządek kościelny regulował życie kościelne w księstwie według zasad konfesji augsburskiej.
1585 – księżna Katarzyna Sydonia zbudowała dla ewangelików kościół pw. Świętej Trójcy. Należał do nich do 1654 r.
1592 – w Cieszynie urodził się Jerzy Trzanowski, ksiądz luterański, poeta, wybitny pisarz religijny, zwany słowiańskim Lutrem
1598 – książę Adam Wacław wydał dokument, w którym dopuszczał istnienie w księstwie tylko wyznania ewangelickiego.
1609 – dotychczasowy protektor protestantyzmu, książę Adam Wacław, zmieniając wyznanie na katolickie nakazał uczynić to samo cieszyńskim ewangelikom, zażądał też zwrotu kościołów katolikom. Większość luteranów nie podporządkowała się nakazom.
1618–1648 – w czasie wojny trzydziestoletniej między państwami protestanckimi a katolickimi Habsburgami Cieszyn był zajmowany przez wojska cesarskie i Unii Protestanckiej. W 1629 r. cesarz Ferdynand II nakazał likwidację protestantyzmu, dlatego zostały zamknięte prawie wszystkie kościoły ewangelickie w księstwie. Cieszyńska księżna Elżbieta Lukrecja musiała ograniczyć prawa niekatolików w Cieszynie, czego praktycznie nie przeprowadziła.
1654 – cesarz Ferdynand III odebrał ewangelikom na Śląsku Cieszyńskim pozostające w ich rękach kościoły. Do 1709 r. protestanckie nabożeństwa odprawiano w odludnych miejscach, głównie w górach, na przykład na zboczu Równicy w Ustroniu, na zboczu Bukowej w Wiśle i na obecnych peryferiach Bielska-Białej.
1661 – rozpoczęły się prześladowania cieszyńskich ewangelików.
1683 – już tylko trzy osoby w Cieszynie otwarcie przyznały się do wyznania luterańskiego.
1707 – Ugoda altransztadzka zawarta na zamku w Altranstädt w Saksonii między królem Szwecji Karolem XII i cesarzem rzymsko-niemieckim Józefem i miała gwarantować śląskim protestantom część swobód wyznaniowych.
1709 – cesarz Józef i zgodził się przywrócić swobody wyznaniowe mieszkańcom niektórych księstw śląskich (Reces egzekucyjny). Z łaski zgodził się na wybudowanie sześciu kościołów ewangelickich (kościołów łaski) na przedmieściach: Cieszyna, Jeleniej Góry, Kamiennej Góry, Kożuchowa, Milicza i Żagania. 24 maja cesarski wysłannik hrabia Jerzy Ludwik von Zinzendorf wyznaczył miejsce pod budowę kościoła luterańskiego w Cieszynie. Pierwsze od 55 lat zgodne z prawem nabożeństwo ewangelickie odbyło się 2 czerwca. Zbudowano tymczasowy drewniany kościół.
1710 – 13 października położono kamień węgielny i rozpoczęto budowę murowanego ewangelickiego kościoła Jezusowego.
1716 – ukazała się książka Wierność Bogu cesarzowi czasu powietrza morowego należąca a pokazana przez Janá Muthmana, sługę Ewanjeliey przi kościele Jezusowym przed Cieszynem – pierwsza polska książka na Śląsku Cieszyńskim.
1723 – przesklepiono nawę główną kościoła Jezusowego. W 1730 r. zakończono jego budowę. Wieżę dobudowano dopiero w 1750 r.
Od 1741 r., gdy większą część Śląska przyłączono do Prus, kościół Jezusowy był jedynym kościołem ewangelickim w monarchii austriackiej.
1724 – ksiądz Jonasz Nigrini, nauczyciel w gimnazjum ewangelickim w Cieszynie, opracował pierwszą szczegółową mapę Śląska Cieszyńskiego.
1725 – w Cieszynie zbudowano szkołę ewangelicką, tzw. pajtę, jedyną w monarchii habsburskiej, z klasami ludowymi, żeńskimi i gimnazjalnymi. W latach 1810–1872 było to gimnazjum teologiczne, w latach 1872–1904 – ewangelicka szkoła ludowa.
1781 – cesarz Józef ii ogłaszając Patent tolerancyjny nadał ewangelickim i prawosławnym obywatelom monarchii habsburskiej część praw, które dotąd przysługiwały tylko katolikom. Ewangelicy dostali pozwolenie na budowę bezwieżowych kościołów. W Cieszynie powstała siedziba ewangelickiej superintendentury (okręgu) morawsko-śląskiej.
1810 – w gimnazjum ewangelickim w Cieszynie powstało studium teologiczne.
1827 – 5,5 tys. mieszkańców Cieszyna (90 proc.) było katolikami.
1848 – ukazał się Tygodnik Cieszyński, pierwsze polskie czasopismo na Śląsku Cieszyńskim, redagowane przez Andrzeja Cinciałę, absolwenta gimnazjum ewangelickiego.
1852 – Jan Śliwka, nauczyciel w ewangelickiej szkole ludowej w Cieszynie, opracował podręcznik Początki czytania dla użytku szkół ludowych w Górnym Śląsku – pierwszy polski elementarz dla szkół ewangelickich.
1861 – Patent protestancki cesarza Franciszka Józefa i zrównał prawa obywatelskie protestantów z prawami katolików. Paweł Stalmach (1824–1891), absolwent gimnazjum ewangelickiego, teolog protestancki, założył Czytelnię Ludową – przez wiele lat główny ośrodek polskiej działalności narodowej w Cieszynie.
1861 – odbyły się pierwsze w dziejach cieszyńskiego zboru wybory do jego przedstawicielstwa.
1865 – ksiądz Jerzy Heczko wydał Kancyonał czyli śpiewnik dla chrześcian ewangelickich – pierwszy w Cieszynie polski śpiewnik ewangelicki. Przy placu Kościelnym zbudowano ewangelicki alumnat (internat; dziś siedziba urzędu parafialnego).
1866 – ksiądz dr Leopold Marcin Otto przeniósł z Warszawy do Cieszyna redakcję Zwiastuna ewangelicznego. Dziś tradycje czasopisma kontynuuje Zwiastun Ewangelicki, wydawany od 1992 r. przez Wydawnictwo Augustana w Bielsku-Białej.
1871 – Jerzy Cienciała (1834–1913), wójt Mistrzowic (ob. część Czeskiego Cieszyna), ewangelik, został pierwszym polskim posłem do Sejmu Krajowego w Opawie i do parlamentu w Wiedniu.
1872 – W monarchii austro-węgierskiej zlikwidowano wyznaniowe szkoły średnie. Gimnazjum w pajcie zostało zamienione w ewangelicką szkołę ludową.
1881 – z inicjatywy księdza Franciszka Michejdy powstało Towarzystwo Ewangelickie Oświaty Ludowej (od 1905 r. Towarzystwo Ewangelickie). W 1882 r. Towarzystwo wydało Kalendarz ewangelicki(publikowany do dziś przez Augustanę w Bielsku-Białej).
1885 – Paweł Stalmach założył Macierz Szkolną dla Księstwa Cieszyńskiego (od 1957 r. Macierz Ziemi Cieszyńskiej), która organizowała polskie szkolnictwo.
1887 – cmentarz przy kościele Jezusowym został zamknięty, a otwarto nowy przy obecnej ulicy Bielskiej. Andrzej Cinciała, absolwent gimnazjum ewangelickiego, założył Towarzystwo Domu Narodowego. W 1901 r. Towarzystwo wybudowało Dom Narodowy (Dom Polski) – siedzibę większości polskich organizacji, biblioteki, Czytelni Ludowej, drukarni oraz Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego.
1892 – parafi a ewangelicka oddała do użytku Powszechny Szpital Ewangelicki, od 1903 r. państwowy Szpital Śląski.
1900 – 23 proc. cieszynian deklarowało wyznanie ewangelickie. Wśród miejscowych luteranów powstała pietystyczna Społeczność Chrześcijańska, oficjalnie zawiązana w 1906 r. Za jej następ-
cę uważa się Centrum Misji i Ewangelizacji w Dzięgielowie. Grupa zielonoświątkowa wyłoniona ze Społeczności Chrześcijańskiej została zarejestrowana przez austro-węgierski urząd państwowy pod nazwą Związek na Rzecz Stanowczego Chrześcijaństwa.
1910 – ewangelicy stanowili ponad 27 proc. mieszkańców Cieszyna.
1911 – uruchomiono linię tramwajową łączącą dworzec kolejowy (ob. w Czeskim Cieszynie) z placem Kościelnym, w 1921 r. zamknięto linię.
1912 – w senioracie śląskim (odpowiednik późniejszej diecezji) żyło 106 tys. ewangelików, czyli 18 proc. wszystkich obywateli wyznania luterańskiego w monarchii austro-węgierskiej.
1918 – powstała diecezja cieszyńska w ramach Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP Seniorem diecezji (odpowiednik ob. biskupa) został ks. Franciszek Michejda.
1919 – cieszyńscy ewangelicy zorganizowali wiec na placu Kościelnym, zakończony uchwaleniem rezolucji potwierdzającej wolę przynależności Śląska Cieszyńskiego do Polski. Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego delegowała ks. Karola Kulisza, luterańskiego proboszcza, na konferencję pokojową w Paryżu w sprawie sporu granicznego na Śląsku Cieszyńskim.
1920 – polskie parafie luterańskie na Zaolziu (50 tys. osób) utworzyły Śląski Kościół Ewangelicko-Augsburskiego Wyznania w Czechosłowacji. Ks. Karol Kulisz założył dom opieki w Dzięgielowie.
1939–1945 – kilku księży luterańskich zginęło w hitlerowskich obozach koncentracyjnych.
1958 – zorganizowano pierwszy Tydzień Ewangelizacyjny w Dzięgielowie. Wcześniej spotkania ewangelizacyjne odbywały się w Bytomiu-Miechowicach.
1983 – w Cieszynie powstała księgarnia ewangelicka Logos (od 2007 r. Warto).
1984 – powstał oddział cieszyński Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego.
1991 – w Cieszynie zostało reaktywowane Towarzystwo Ewangelickie, kontynuator Towarzystwa Ewangelickiego Oświaty Ludowej, założonego w 1881 r.
1992 – ukazał się pierwszy numer Informatora Parafialnego (w latach 1997–2002 był częścią ogólnopolskiej Gazety Ewangelickiej). Od 2009 r. wydawany jest pod nazwą Wieści Wyższobramskie. Na placu Kościelnym odsłonięto pomnik Jerzego Trzanowskiego.
1993 – w Cieszynie powstało Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Ewangelickiego.
1999 – powstało Gimnazjum te. Zamontowano iluminację kościoła.
2005 – powstała Szkoła Podstawowa TE. Cieszyński filiał w Dzięgielowie został przekształcony w samodzielną parafię.
2006 – powstało Przedszkole TE.
2009 – ewangelicy stanowią 12 proc. mieszkańców Cieszyna.
Maj 2009 – październik 2010 – Rok Jubileuszowy
kościoła Jezusowego (300-lecie kościoła).

Marcin Żerański jest autorem przewodnika „Ewangelicy w Cieszynie”, który ukazał się właśnie nakładem Pracowni na Pastwiskach z okazji 300-lecia kościoła Jezusowego.