Granice i mury świata: Romowie i biali

Tematyka romska stanowiła ważny element podczas zakończonej niedawno 14. edycji Kina na Granicy. Uczestnicy przeglądu mogli nie tylko zobaczyć filmy poruszające romską problematykę, z "Cyganem" Martina Šulíka na czele, mogli także o Romach podyskutować z autorką reportaży o tej społeczności, dziennikarką Lidią Ostałowską.

Sami o granicach coraz częściej zapominamy. - Wspominam czasy nie tak odległe, kiedy mosty były zabudowane ohydnymi żelaznymi konstrukcjami z balkonikami, żeby celnicy mogli oglądać, czy ktoś czegoś nie przemyca na dachu autokaru, smutni panowie kazali pokazywać paszporty i dowody osobiste. To wszystko, na szczęście, odeszło do historii. Są miejsca na świecie, gdzie te mury rosną, gdzie granice nadal istotnie wpływają na życie ludzi. Chcieliśmy się takim miejscom przyjrzeć, na naszym środkowoeuropejskim polu takie mury powstają między Romami a białymi. Zwracamy uwagę na postępującą asymilację społeczności romskiej wśród białych. Z drugiej strony, jak pokazują wydarzenia na Węgrzech, powstają bojówki doprowadzające do pogromów romskich - przyznał Maciej Gil, dyrektor programowy przeglądu.

W Polsce współczesna historia Romów na dobre zaczęła się na początku lat 90-tych XX wieku. - Wówczas do naszego kraju przyjechało mnóstwo Romów, nazywanych wówczas Cyganami. Było to szokujące, nie byliśmy w PRL-u przyzwyczajeni do tego, że jest taka ilość żebraków, że kobiety siedzą na chodnikach, karmią dzieci piersią w chłodzie - wspomina Lidia Ostałowska.

Od tego czasu dziennikarka poznała ich bardzo dobrze. W Polsce to bardzo mała społeczność. Wszędzie jednak Romowie są mniejszością niespójną wewnętrznie, bardziej konstelacją. - Mówią różnymi dialektami, wyznają różne religie, mają rozmaite tradycje, pochodzą z różnych grup, klanów, rodów. Wewnętrznie bardzo się różnią - przyznaje autorka "Farb wodnych".

O tym, jak społeczność romska żyje decydowały przede wszystkim społeczeństwa większości. - W Polsce Romowie, wtedy jeszcze Cyganie, za PRL nie dali się zaprząc do pracy na państwowym, uparcie wędrowali i handlowali. Z tego żyli. Pierwsze nieruchomości polskich Cyganów to były groby. W ówczesnej Czechosłowacji czy na Węgrzech Cyganie byli zmuszani do pracy w wielkich fabrykach. Z racji braku wykształcenia do nich należały najgorsze stanowiska. Co się z nimi dalej działo, zależało od tego, jak przebiegała transformacja. Ponieważ nie mieli nic swojego, nic nie mogli uzyskać w procesie reprywatyzacji. Szybko stracili pracę. Na tym tle najlepiej wyglądała sytuacja polskich Romów. Demokracja okazała się jednak dla nich potworną degradacją połączoną z dyskryminacją - przyznaje Ostałowska.

Na spotkaniu próbowano odpowiedzieć na pytanie, skąd te uprzedzenia, traktowanie Romów jak "chłopców do bicia"? - Uchodzą za obcych, co jest absurdalne, bo od kilkuset lat mieszkają z nami w Europie. Mogę wymieniać mnóstwo powodów, jeden jest szczególnie aktualny, jest to demografia. W Polsce mówiło się, że jest 20-30 tys. Romów, jest ich mniej, ponieważ migrują. Są jednak kraje, gdzie stanowią 1/4 społeczeństwa. Jest ich bardzo dużo na Węgrzech, w Bułgarii, Serbii. Nawet nie wiemy ilu dokładnie, ponieważ często nie przyznają się do swojego pochodzenia. Europie udało się "zgubić" ok. 2 mln Romów - przyznała dziennikarka Gazety Wyborczej i dodała: - Poszczególne kraje boją się, że Cyganki rodząc dużą ilość dzieci, będą od państwa wyciągać ręce po pomoc. Boją się, że ich będzie więcej niż danej społeczności. Po części takie obawy można zrozumieć. Gorzej z reakcjami, można temu zaradzić, zamiast reagować wyłącznie agresją.

Dziś wciąż Romowie kojarzą się przede wszystkim z żebrzącymi na ulicy dziećmi, z wyciągniętą po pieniądze ręką, ze zwrotem "Pani, daj!", ze złodziejami i oszustami. Jak w każdym społeczeństwie tak i wśród Romów element przestępczy istnieje, ale generalizować nie wolno. A tak się wciąż dzieje.

Wydarzenie w sumie komiczne, podczas spotkania z pisarką, potraktowane z przymrużeniem oka, pokazało, że uprzedzenia wobec tej społeczności mają się bardzo dobrze, rozwijają zamiast zanikać. Do kawiarni Noiva, gdzie odbyło się spotkanie, przyszedł mężczyzna, coś zamówił, dosiadł się. Gdy była możliwość zadawania pytań, z pretensją powiedział: Pani profesor, dlaczego w Czeskim Cieszynie jest tyle Cyganów, a po polskiej stronie w ogóle"?

Lidia Ostałowska zachęciła do poznania historii tego narodu, przyjrzenia się ich kulturze, wyjściu poza powielane schematy. - Na spotkanie przyszłam świeżo po przeczytaniu "Farb wodnych". Miałam w głowie obrazy wymalowane przez Dinę (główną bohaterkę najnowszego reportażu Lidii Ostałowskiej), twarze Romów portretowanych na zlecenie doktora Mengele i problemy Romów XXI wieku, o których ocieramy się na co dzień. Myślałam o zniewoleniu sprzed 60 lat i stereotypach, które zostały przez ten czas utrwalone w naszych głowach. Naszych barierach cielesnych przed tak zwanym innym. Oczekiwałam, że Ostałowska powie coś, co może stać się podwaliną do tego, by zrozumieć romską kulturę i tym samym zrozumieć ich model funkcjonowania w naszym społeczeństwie, model koczowniczego trybu życia na uboczu. I odpowiedź na moje pytanie padła mimochodem, kiedy autorka odpowiadała na pytanie z sali - wspomina spotkanie Agnieszka Muras, związana z cieszyńską Świetlicą Krytyki Politycznej. - Kluczem do zrozumienia innej kultury, tradycji i obyczajów jest umiejętność posługiwania się tym samym językiem i kodem kulturowym. I tak, jak w przypadku wszystkich, niezależnie od koloru skóry, języka czy wyznawanej religii, należy posiąść umiejętność tworzenia niezaburzonej komunikacji. Być może to banał, ale codziennie przekonuję się, że trzeba o nim nieustannie przypominać. Zatem przypominam - dodaje.

Akty przemocy wobec społeczności romskiej u naszych południowych sąsiadów cały czas przybierają na sile. Końcem kwietnia w czeskiej Kromieży (na Morawach) na karę trzech miesięcy więzienia w zawieszeniu skazał sąd pięciu młodych ludzi, którzy na portalu społecznościowym grozili Romom cyklonem B.