Święta po cieszyńsku

Święta Bożego Narodzenia nazywano w Polsce do XVIII wieku Godami, a na Śląsku Cieszyńskim ta staropolska nazwa jest żywa po dzień dzisiejszy i nawiązuje do ich genezy. Rozpoczynały się 25 grudnia, a kończyły w Trzech Króli, kiedy to obowiązkowo rozbierano choinkę, bo była symbolem tego godowego czasu.

Wigilia była dniem postnym i niezwykłym. Strojono choinkę, przygotowywano się do wieczerzy. Stół nakrywano białym obrusem, na nim świeca, Biblia, kancjonał, okrągły chleb, pod nakryciem monety i siano. W północnej i środkowej części Śląska Cieszyńskiego stół wzbogacały naczynia np. z owsem, pszenicą, jęczmieniem, cebulą, czosnkiem, by tego w przyszłym roku nie zabrakło. Wszędzie zaś dawano pod nogi coś z żelaza (łańcuch, siekierę), by były zdrowe i nie bolały. Powszechnie też zostawiano wolne miejsce przy stole dla zmarłego w ostatnim roku członka rodziny lub dla przygodnego gościa. Nie można też było siadać gdzie się chciało. Zajmowanie miejsc było uświęcone tradycją. To najważniejsze należało się gospodarzowi, który kierował przebiegiem wieczerzy, mającej także swoje prawa. Mówiły one na przykład, że nikt nie może odejść od stołu z wyjątkiem gospodyni, dyktowały one, w jakiej kolejności powinny być podawane potrawy (np. chleb z masłem i powidłami, grysik z cukrem i cynamonem, strucla z mlekiem, bób z pieczkami, kapusta z gałuszkami, zupa grochowa, jelita z kapustą, kołacze z powidłami itd.). W Beskidach ujmowano to tak: fazole, groch, gruszki, kapusta, gałuszki. Każda okolica, miejscowość, a nawet rodzina miała swoją kulinarną specyfikę.

Jednak ryb nie było nigdzie. Pojawiły się dopiero w okresie międzywojennym. Wtedy też, ale powszechnie dopiero po drugiej wojnie światowej, zaczęto umieszczać pod choinką podarunki. Wcześniej ich nie było, a jeśli, to przynosił je św. Mikołaj. Niestety, obecnie zdominowały wszystko, toteż głównie na nie się czeka. Sens Godów, ich nastrój gdzieś się ulotnił z wszechwładną konsumpcją. I jeszcze jedna ciekawostka. Do końca I wojny światowej w większości rodzin spożywano wieczerzę z jednej misy, dopiero później każdy otrzymał swój talerz. Uroczystym momentem było dzielenie się opłatkiem i składanie sobie życzeń.

Po wieczerzy czas magiczny rozciągał się dalej – wróżono z jabłka, orzechów, świecy, buta, sztachet, a dotyczyło ono głównie zdrowia i zamążpójścia. Dziewczyny obejmowały po omacku sztachety w płocie, a ich parzysta liczba oznaczała zamążpójście. Biegły do szopy, przynosiły naręcze drewienek, z których wróżono tak samo jak ze sztachet. Nadsłuchiwały odgłosów, które także miały wskazać ich przyszłego męża. Gdy było to strzelanie, będzie nim pewnie myśliwy, gdy skrzypienie wozu, to rolnik...

Zwierzętom noszono resztki pokarmów z wigilijnego stołu, dawano im nawet opłatek, zwłaszcza krowom i koniom, dzięki którym żyło wiele rodzin.

Dzień Bożego Narodzenia był wielkim świętem, więc po nabożeństwie spędzano go w domu, w gronie najbliższych. Powszechnym zajęciem było śpiewanie kolęd i pastorałek. Natomiast ruch zaczynał się od św. Szczepana, kiedy to rankiem wyruszali winszownicy czy połaźnicy z życzeniami i z gałązką jodły, nieraz przystrojoną, która zwana była połaźniczką i miała nadzwyczajną moc – leczyła i odpędzała burze (podobnie, jak wielkanocna palma). Od Szczepana przez następne dni chodzili też pastuszkowie, trzej chłopcy ubrani po pastersku, z szopką czyli betlymkym, recytowali i śpiewali teksty biblijne i pastorałki. Z życzeniami, czyli po winszu chodzono też w Nowy Rok.