Morcinek, Stalinogród i Dachau

5 marca 1953 roku umiera Józef Stalin. 6 marca na posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR zapada decyzja o przemianowaniu Katowic na Stalinogród. Ktoś, prawdopodobnie Józef Olszewski, pierwszy sekretarz w Katowicach, próbuje wskazać na Częstochowę zamiast na Katowice, ale wtedy pada argument o Matce Boskiej Stalinogrodzkiej. 7 marca 1953 roku Rada Państwa i Rada Ministrów PRL podejmują uchwałę o zmianach nazw: Katowice mają być Stalinogrodem, a województwo katowickie stalinogrodzkim.

Z nazwy Stalinogród dumni są wszyscy Polacy - pieje z zachwytu "Trybuna Robotnicza". - Nazwy Stalinogród, województwo stalinogrodzkie wejdą nam w krew, staną się nieodłączną częścią naszego życia, zachowując całą głębię swej nazwy. Być obywatelem Stalinogrodu, mieszkańcem województwa stalinogrodzkiego, to znaczy żyć po stalinowsku. To znaczy konsekwentnie wcielać w życie mądrą stalinowską naukę walki i zwycięstwa - rozpływa się "Dziennik Zachodni".

Morcinek i Stalinogród

Uchwałę Rady Państwa i Rady Ministrów musi zatwierdzić jeszcze sejm. 27 kwietnia Gustaw Morcinek, poseł z ramienia Stronnictwa Demokratycznego, zostaje wezwany do Katowic przez władze partii. Ze spotkania wraca blady i roztrzęsiony. 28 kwietnia na posiedzeniu sejmu Morcinek zgłasza wniosek o zmianę nazwy Katowic na Stalinogród. Blady jak ściana odczytuje przemówienie, w którym uzasadnia propozycję. Wniosek przechodzi jednomyślnie. Przemówienie Morcinka zostaje wydrukowane w prasie. Wielu nabiera przekonania, że to śląski pisarz jest pomysłodawcą przemianowania Katowic na Stalinogród.

Krystyna Heska-Kwaśniewicz, autorka kilku książek poświęconych Morcinkowi, przekonuje, że chciano go w ten sposób upokorzyć. Jak pisze, Morcinek nie miał dobrego życiorysu dla PRL-u: pisarz o proletariackim pochodzeniu, powinien być rewolucjonistą związanym z lewicą społecznego. Miał w swych książkach szerzyć kult Kraju Rad i nienawiść do "wyzyskiwaczy". A Morcinek? Głosił hasła solidaryzmu społecznego i filozofię dobroci, był człowiekiem wierzącym, mającym dużo przyjaciół wśród duchowieństwa katolickiego i ewangelickiego, i jeszcze powiązanym z emigracją i armią Andersa. Nie był członkiem partii. Nie przystawał do socrealistycznych schematów - trzeba było go zniszczyć i upokorzyć.

Gustaw Morcinek w 1953 roku nie zachował się jak bohater. Swoją osobą legitymował system, w którym prawdziwych bohaterów torturowano i zabijano strzałem w potylicę. 62-letni pisarz mógł odmówić, ale zabrakło mu odwagi. Czy jednak zawsze był człowiekiem słabym?

Morcinek i Dachau

Cofnijmy się kilkanaście lat wstecz, do 6 października 1939 roku. Tego dnia Gustaw Morcinek został aresztowany przez Niemców. Najpierw trafił do obozu w Skrochowicach, później do Sachsenhausen. 4 marca 1940 roku przewieziono go do Dachau.

Miał okazję wyrwać się z obozowego piekła: wystarczyło przyjąć Volkslistę. Dodać należy, że tylko nieliczni mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego w obliczu hitlerowskiego terroru zdecydowali się zadeklarować polską narodowość (w 1943 roku w samym Cieszynie było to mniej więcej 5% mieszkańców). Nieraz wskazuje się, że mężczyźni z podpisaną Volkslistą mogli trafić i często trafiali na front wschodni, ale skala represji jaka spotykała osoby otwarcie przyznające się do polskości w tych czasach była nieporównywalna.

Gustaw Morcinek odmówił podpisania Volkslisty. "Chodzi tylko o to, by jego sny serdeczne, wspomnienie młodości i przeszłości nie zostały zbrukane" - argumentował 20 sierpnia 1942 roku w liście do siostry. Pisarz przetrwał w sumie sześć lat w obozach koncentracyjnych i doczekał się wyzwolenia Dachau w kwietniu 1945 roku.

Kto sieje wiatr, zbiera burzę

Gustaw Morcinek miał piękny życiorys: w 1918 roku w Cieszynie brał udział w przewrocie listopadowym, w wyniku którego władze objęła Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, w 1920 roku jako ochotnik walczył na froncie bolszewickim, w czasie okupacji hitlerowskiej nie wyrzekł się polskości - aż nadszedł feralny rok 1953. Zdawał sobie sprawę z tego, jak się zachował. Trzy lata później, kiedy Katowice odzyskały swoją dawną nazwę, pisał: - I już wtenczas, gdy z trybuny sejmowej wygłaszałem swoje czytane przemówienie, przeczuwałem, że sieję wiatr, by zbierać burzę.

Dostawał anonimy z pogróżkami i obelgami. Sprawa z 1953 roku bolała go przez lata. Najlepiej świadczą o tym wspomnienia Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, który w jakiś czas po październikowej odwilży spotkał Morcinka w Wiedniu. - Był człowiekiem złamanym. W PRL zrobiono go posłem ze Śląska i wepchnięto na trybunę sejmową z "prośbą ludu śląskiego o przemianowanie nazwy Katowice na Stalinogród". W Wiedniu zamęczał mnie prośbami o spisanie okoliczności tego wymuszonego na nim wniosku poselskiego, w imię "przekazania prawdy przyszłym pokoleniom" - pisał.

Nieco upraszczając można powiedzieć, że o ile totalitaryzm hitlerowski zniszczył Morcinka fizycznie, to autor Serca za tamą wyszedł psychicznie obronną ręką - jeżeli w ogóle można tak powiedzieć o kimś, kto przeżył sześć lat obozowego piekła. Totalitaryzm sowiecki fizycznie pozostawił go w spokoju, ale zniszczył psychicznie. Największą dla mnie klęską w życiu jest zakłamanie, które mnie otacza jak kolczasty drut w Dachau - pisał w 1952 roku w jednym z listów. Czy to nie modelowy przykład tego, co stało się z polskim narodem po 1939 roku?

PISALIŚMY: "W 120 rocznicę "pieśniarza Beskidów" Gustawa Morcinka. Obchody w Cieszynie"

Wykorzystane cytaty pochodzą z następujących opracowań: Krystyna Heska-Kwaśniewicz, "Pisarski zakon". Biografia literacka Gustawa Morcinka, Opole 1988; Krystyna Heska-Kwaśniewicz, "Kolorowy rytm życia". Studia o prozie Gustawa Morcinka, Kraków 1993; Jan F. Lewandowski, Kto wymyślił Stalinogród?, "Śląsk" 1996, nr 9; Zygmunt Woźniczka, Katowice-Stalinogród 1953, "Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej" 2004, nr 6-7.