W pogoni za brunatnym jeleniem: Dalekie księstwo (felieton)

Powstałe w XIII wieku w wyniku feudalnego rozdrobnienia księstewko było hybrydowym, niestabilnym tworem administracyjno-politycznym, często krojonym i nicowanym i na nowo zszywanym podług rozmaitych roszczeń, interesów i pretensji lokalnych książąt, których nawet trudno nazwać władcami. Owszem, wywodzili się z Piastów, ale lennikami byli czeskimi i tylko jeden z nich - Przemysław I Noszak - miał klasę prawdziwego możnowładcy i światłego męża stanu, za co wysoko ceniono go nie tylko na hradczańskim dworze cesarza Karola IV, ale i na innych dworach ówczesnej Europy. Przemysław I Noszak panował przede wszystkim nad sobą i swoimi wydatkami, dzięki czemu umiał powiększać stan swojego posiadania, a przy tym cywilizować swoich podwładnych. Jego następcy rządzili raczej nieudolnie, roztrwonili jego dorobek, przeputali księstwo. Tryb życia cieszyńskich książąt podobno był wystawny i kosztowny, co skutkowało ich zadłużeniem. Ażeby z długów wybrnąć coraz większe połacie księstwa, najpierw oddawali pod zastaw, a później rozsprzedawali. W połowie burzliwego XVII wieku wraz ze śmiercią Czarnej Księżny Elżbiety Lukrecji linia cieszyńskich Piastów zanikła i zmarniałe Księstwo Cieszyńskie przejęli Habsburgowie.

W habsburskich czasach ziemia cieszyńska była domeną rodzinnej polityki domu Habsburgów - przedmiotem przetargów, legatów testamentowych, wian czy różnego rodzaju rekompensat. Dla habsburskiego dworu, dla wysokich i najwyższych sfer austriackiej - a także niemieckiej - arystokracji, Śląsk Cieszyński przejawiał się najczęściej na papierze, jako ziemistogrzybowa plama na mapach, jako odległa,osobiście nieznana i - jak to ocenił historyk Józef Chlebowczyk - dosyć egzotyczna prowincja, zarządzana przy pomocy specjalnego aparatu dygnitarzy i urzędników, rekrutowanych głównie spośród przybyszów z krajów austriackich, czeskich oraz południowo- i środkowoniemieckich. - Cesarz Karol VI wyłączył dobra cieszyńskie z Komory we Wrocławiu i przekazał je wraz z całym księstwem w 1722 roku Leopoldowi, księciu Lotaryngii, za odstąpienie przez niego w czasie hiszpańskiej wojny sukcesyjnej w 1703 roku księciu sawojskiemu księstwa włoskiego Montferrat. W intencji dworu wiedeńskiego - pisze Chlebowczyk w eseju „Przez stulecia” - cała ta transakcja miała charakter prowizoryczny; cesarz zastrzegł sobie zwrot księstwa w zamian za inny odpowiedni ekwiwalent. Względy bowiem polityczne przemawiały przeciw usadowieniu się na Śląsku już trzeciego (obok brandenburskiego i wirtemberskiego) domu książęcego, który zyskiwał w ten sposób miejsce i głos we wrocławskiej reprezentacji stanowej, czyli w sejmie książęcym. Powtórna zamiana okazała się jednakże niepotrzebna, gdyż domeny cieszyńskie stały się wkrótce lennymi dobrami familii habsbursko-lotaryńskiej. Po śmierci mianowicie księcia Leopolda odziedziczył księstwo cieszyńskie w 1731 r. jego syn Franciszek Stefan, późniejszy małżonek Marii Teresy i cesarz niemiecki. Z kolei przeszło ono w ręce Józefa II, ten jednak odstąpił je swej matce Marii Teresie, która nadała je w 1766 r. jako wiano córce Marii Krystynie, małżonce księcia Alberta Saskiego, syna polskiego króla Augusta III. Po zgonie Marii Krystyny w 1798 r. książę Albert wychodzi w wyłączne posiadanie księstwa cieszyńskiego - tak to sucho i bez dużych liter w nazwie naszego księstwa opisuje jego perypetie własnościowe historyk Chlebowczyk, a jego zdania brzmią niemal jak instrukcja strategicznej gry planszowej lub komputerowej.

W tym jednak momencie powinna zabrzmieć fanfara, która wbrew tej całej zdehumanizowanej grze polityczno-historycznej, ogłasza coś szczególnie ludzkiego i miłego - szczęśliwe zaślubiny arcyksiężnej Marii Krystyny, czyli Mimi, ulubionej córki cesarzowej Marii Teresy, z księciem saskim Albertem Kazimierzem, królewiczem polskim. Szczęśliwie zakochana w sobie para otrzymuje od matki panny młodej niejeden wspaniały prezent, a we wianie jako lenno Księstwo Cieszyńskie, które - jeszcze o tym nie wiedząc - podźwignięte z upadku i uszczęśliwione zostaje. Ten szczęśliwy, przełomowy moment nastąpił 250 lat temu, wiosną 1766 roku. Choć zajęty głównie sprawami dworskimi i wojskowymi misjami, czy to jako namiestnik cesarski na Węgrzech, czy jako gubernator austriackich Niderlandów, wspierając swoją żonę w jej artystycznych zainteresowaniach książę jął zbierać ryciny i rysunki wielkich mistrzów. I tak z czasem stworzył wielką, z ponad 30 000 dzieł sztuki złożoną kolekcję, zwaną od jego imienia Albertina, która teraz jest jednym ze skarbów Wiednia. Jako oświeceniowy postępowiec książę Albert zainteresowany był także techniką, gospodarką i przemysłem. Zauważył też swoje dobra cieszyńskie i zaczął dbać o Komorę Cieszyńską. Założył hutę żelaza w Ustroniu, manufakturę tekstylną w Cieszynie, hutę koło Frydku. Za jego panowania poprawiono drogi, usprawniono pocztę, wydłużono połączenia dyliżansowe do Wiednia, Opawy i Lwowa. W Cieszynie uruchomiono - co prawda tylko na parę lat - międzynarodowe targi, które uczyniły z miasta nad Olzą ważny ośrodek handlowy w północnej monarchii. W 1779 roku podpisano tu pokój kończący tzw. sukcesję bawarską pomiędzy Austrią a Prusami, a w 1805 roku, kiedy Napoleon wkroczył do Wiednia, uciekający przed nim cesarski dwór na kilka tygodni przeniósł się właśnie do Cieszyna.

Książę Albert Sasko-Cieszyński był nie tylko dobrym gospodarzem i promotorem modernizacji. Wspierał także cieszyńskich mieszczan po wielkim pożarze miasta w 1789 roku. Zamierzał przebudować i unowocześnić cieszyński zamek. Niestety, nagle i niespodziewanie na św. Jana 1798, roku umarła jego żona, ukochana Mimi, co pogrążyło księcia w nieprzemijającej żałobie i skłoniło go do usunięcia się z publicznego życia. W wiedeńskim kościele augustianów, gdzie pochowano serce arcyksiężnej, umieścił na pamiątkę niesamowity nagrobek z białego, carraryjskiego marmuru, dzieło słynnego włoskiego rzeźbiarza Antoniego Canovy. Owdowiały i samotny, przestał zajmować się sprawami dworskimi, wojskowymi, politycznymi i gospodarczymi. Zamieszkał w Wiedniu, w pobliżu grobu swojej ukochanej, znajdując pocieszenie jedynie w sztuce i zbiorze swoich rycin, w tym, co było jej bliskie. Umarł w 1822 roku w wieku 83 lat.

Chwil minionego szczęścia nie sposób przywrócić. Chwały dawnego księstwa nie można na nowo rozświecić. Zostały z niego jakieś okruchy, strzępy mitów, idiotyzmy legend, parę wedut, kilka stereotypów, siódma woda po kisielu. W żałobie i nostalgii nie można trwać wiecznie. Amore et non dolore - brzmiała dewiza stolicy tego księstwa. Kochać i nie cierpieć. Do prawdy o przeszłości nie sposób dotrzeć, bo przeszłości nie ma. Jest natomiast żywa rzeczywistość, która pędzi stale przed siebie jak tsunami. Póki się żyje, są ludzkie uczucia i związane z nimi myśli. Ale czy miłość bez cierpienia jest możliwa? Nasza teraźniejszość musuje jak piana na szczycie fali. Jest w tej pianie kropla indywidualnej ludzkiej świadomości, która się kręci w nieświadomości i niepamięci, ale musi, docześnie i prowizorycznie, rozeznać swoją pozycję i sytuację. Bez tego nie może dokonać dobrego, życiowego wyboru, dobrego uczynku. Jeżeli będziecie kiedyś w Wiedniu, wstąpcie do kościoła augustianów i pomilczcie chociaż przez minutę przy nagrobku Marii Krystyny, księżniczki cieszyńskiej, ukochanej małżonki Alberta Kazimierza, księcia sasko-cieszyńskiego.