Patologiczna rodzinka, czyli "Ich czworo” w Czeskim Cieszynie

Gabriela Zapolska, jedna z najważniejszych pisarek polskiego naturalizmu, napisała dramat "Ich czworo” w 1907 roku. W tym samym roku powstała też jej najbardziej znana sztuka, "Moralność pani Dulskiej”. Te dramaty łączy nie tylko czas powstania. Oba teksty w podobnie bezwzględny sposób wyśmiewają moralną obłudę mieszczaństwa oraz jego głupotę i próżność.

W "Ich czworo” akcja toczy się na początku XX wieku we Lwowie. Niedobrana do siebie para małżeńska toczy ze sobą kłótnie, czemu musi przyglądać się ich małoletnia córka. Rodzina żyje w pozornym dobrobycie, bo choć otacza ich materialny luksus, to od dawna nikt tam już ze sobą nie rozmawia, tylko wszyscy na siebie krzyczą.

Żona jest słabo wykształcona (przez innych bohaterów nazywana głupią), jednak swój spryt posiada i potrafi kombinować. Z kolei mąż skończył fakultet na filozofii i namiętnie czyta książki (uznawany przez otoczenie za mądrego), ale nie potrafi dostrzec, że jest bezczelnie zdradzany praktycznie na jego oczach. Kiedy romans wreszcie wydaje się, a w życie trzyosobowej rodziny już oficjalnie wkracza ten czwarty, czyli kochanek żony, skandale zaczynają piętrzyć się jeden za drugim.

W "Ich czworo” pojawia się także fikcyjna postać wprowadzająca w akcję dramatu, Dusza ludzka. To do niej należy moralizatorski komentarz zdarzeń: w rozbitych małżeństwach zawsze najbardziej cierpią dzieci. Pewnie dlatego reżyserka cieszyńskich "Ich czworo”, Katarzyna Deszcz połączyła na scenie te dwie postaci. Rolę duszy ludzkiej, jak i małoletniej córki gra ta sama aktorka, Halina Paseková.

O ile obsadzenie roli dziecka przez pięćdziesięcioletnią aktorkę może szokować, o tyle, gdy Paseková występuje w monologach Duszy ludzkiej, nie uderza to już tak bardzo. Co ciekawe, Paseková nie sili się na udawanie małej dziewczynki, nie jest też na nią ucharakteryzowana. Sposób chodzenia, gestów czy siadania wskazują, że aktorka zachowuje się jak osoba dorosła, mimo że wypowiada właściwe dla dziecka infantylne kwestie ("proszę mamci”, "gdzie jest tatko?” itp.). Ten rodzaj gry jeszcze dobitniej wskazuje, iż w tej love-aferze dorosłych nie ma miejsca dla dziecka. Duzi pochłonięci pożądaniem całkowicie zapomnieli, że są obserwowani przez małą istotę.

Katarzyna Deszcz z "Ich czworo” uczyniła na scenie coś w rodzaju psychologicznego studium rodzinnej patologii. Aktorzy po skończonej kwestii nie wchodzą za kulisy, tylko przysiadają po obu stronach przestrzeni scenicznej i, będąc widocznymi dla widzów, przyglądają się dalszemu biegowi akcji. Często też znajdujący się po bokach sceny wykonawcy wypowiadają komentarze do akcji głównej. Ponadto aktorzy od czasu do czasu czytają didaskalia, tym samym dystansując się od swoich ról.

Celowy zabieg pozbawienia przedstawienia realizmu powoduje, że nie oglądamy go jak trącącej myszką, ponad stuletniej farsy, tylko w opowiadanej historii wyczuwamy aktualne brzmienie. Choć kostiumy i scenografia (stół, krzesła, komoda i otomana) odzwierciedlają epokę początku XX wieku, to warstwa problemowa przedstawienia nawiązuje do współczesnych czasów. Reżyserka zadbała, by dramat małoletniej niekochanej wybrzmiał dotkliwie aktualnie. Katarzyna Deszcz przypomniała, że domy patologiczne to nie tylko te, w których jest bieda i alkohol. Bywa, że większe dramaty zdarzają się w rodzinach, którym pozornie świetnie się powodzi i choć na zewnątrz do złudzenia przypominają rodzinkę.pl, to w kuluarach już nie jest tak wesoło.