Wojna sprzed 90 lat nie rozwiązała konfliktu o Śląsk Cieszyński

Polegli i pomordowani żołnierze z polskiego pułku w Stonawie. fot. ARC

Grupa oficerów z Dowództwa Frontu Śląskiego. fot. ARC

O tej wojnie i późniejszych wydarzeniach, które doprowadziły od ostatecznego podziału naszego regionu granicą, rozmawiamy z historykiem Grzegorzem Gąsiorem, autorem głośnej publikacji „Zaolzie. Polsko-czeski spór o Śląsk Cieszyński 1918-2008”.

Niektórzy autorzy piszą, że czechosłowacka armia przekroczyła 23 stycznia linię demarkacyjną...
— Nie była to linia demarkacyjna, lecz linia graniczna ustalona umową z 5 listopada. Przebiegała ona tak, że cały powiat cieszyński przypadł stronie polskiej, powiat frydecki – czechosłowackiej. Natomiast powiat frysztacki był podzielony. Karwina, Polska Lutynia, Poręba, Zabłocie, Wierzbica znalazły się po polskiej stronie, Łazy, Orłowa, Pietwałd – po stronie czechosłowackiej. Pod zarząd czeskiego Zemského národního výboru należały też Dziećmorowice, które tworzyły eksklawę (część terytorium państwa lub innej jednostki administracyjnej, położona w oddzieleniu od głównego jego obszaru, otoczona terytorium innego państwa lub jednostki administracyjnej). Granica ta miała być tymczasowa, ustalono ją umową między Radą Narodową Księstwa Cieszyńskiego i czeskim Zemským národním výborem. Ostateczna granica miała zostać ustalona przez rządy w Warszawie i Pradze. Warto dodać, że granicę tymczasową wyznaczono tak, że pod zarząd Rady Narodowej dostały się te gminy, w których była samorząd w większości polski lub niemiecki.

Czy ta decyzja rządu czechosłowackiego o zbrojnej interwencji była zaskoczeniem dla strony polskiej, która angażowała się wówczas w wojnie na wschodzie?
— W pewnym sensie tak, chociaż można się było spodziewać ataku co najmniej od końca grudnia 1918 roku, a na pewno od nowego roku. Można to było odczytać w przemówieniu prezydenta Tomáša Garrigue Masaryka w Zgromadzeniu Narodowym w Pradze. Od listopada napływały liczne skargi strony czechosłowackiej, przede wszystkim do Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. W nich oskarżano stronę polską o łamanie umowy z 5 listopada, o tworzenie faktów dokonanych, zachowywanie się tak, jak gdyby ta część zarządzana przez Radę miała już być integralną częścią Polski. Prasa czeska, m.in. orłowska „Obrana Slezska”, też nawoływała do interwencji zbrojnej już od listopada. Niemniej strona polska nie była przygotowana na odparcie ataku. Większość oddziałów, także tych stacjonujących na Śląsku Cieszyńskim, została wysłana na początku stycznia 1919 roku do walk z Ukraińcami. I w momencie ataku czechosłowackiego siły polskie były bardzo słabe. Dowodził nimi płk Franciszek Ksawery Latinik. Wojsko czechosłowackie pod dowództwem ppłk. Josefa Šnejdárka w momencie ataku liczyło 14-16 tys. żołnierzy, przede wszystkim legionistów czechosłowackich z Francji i Włoch. Natomiast polskie siły zbrojne liczyły ok. 2 tys. żołnierzy, 1,3 tys. członków milicji. Stawiała opór także ludność cywilna, przeważnie górnicy i hutnicy, którzy otrzymywali broń od Rady Narodowej. Broni było jednak mało, zaledwie dla kilkuset osób. A ludność cywilna przede wszystkim nie miała odpowiedniego wyszkolenia wojskowego, żeby mogła stawić skuteczny opór dobrze zorganizowanej armii.

Jak postępowała armia czechosłowacka?
— Rano 23 stycznia jednostki czechosłowackie zaatakowały Bogumin, który został zajęty jeszcze tego samego dnia. Następnego dnia zdobyto Frysztat i Karwinę, odbyły się też walki na Przełęczy Jabłonkowskiej oraz w Bystrzycy. 26 stycznia zajęta została Stonawa. I tam doszło do największej zbrodni wojennej na jeńcach polskich. Zginęło 20 polskich żołnierzy, z których większość zamordowano już po wzięciu do niewoli. Dobijano ich kolbami, mordowano bagnetami. Zginął też milicjant oraz kilka osób cywilnych, w tym jedna starsza kobieta, pani Klimszowa, babcia znanego folklorysty Józefa Ondrusza. W Olbrachcicach też doszło do podobnej tragedii, na mniejszą już jednak skalę. W nocy z 26 na 27 stycznia polskie wojska wycofały się z Cieszyna. Oddały miasto bez walki, by umocnić się na linii Wisły. 27 stycznia legiony czechosłowackie zajęły Cieszyn, a od 28 do 30 stycznia trwała bitwa pod Skoczowem. 30 stycznia doszło do zawieszenia broni – ze względu na niezadowolenie rządów państw Ententy działaniami Czechosłowacji. Ponieważ atak na pozycje polskie nie był uzgodniony z mocarstwami zachodnimi.

Wojna zatem zakończyła się wynikiem patowym...
— Przede wszystkim wojna nie rozwiązała konfliktu o Śląsk Cieszyński. Konflikt ciągnął się jeszcze przez półtora roku. 26 lutego 1919 roku wojska czechosłowackie musiały się wycofać za linię demarkacyjną. Ta linia nie pokrywała się z linią z umowy z 5 listopada, która nadal miała funkcjonować jako granica administracyjna. Polskie wojska powróciły do Cieszyna, do Frysztatu, ale na przykład Karwina znalazła się już w czechosłowackiej strefie wpływów. Czyli mamy do czynienia z dziwną sytuacją, bo w niektórych miejscowościach, które miały być zarządzane przez Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, polską stronę, stacjonowali czechosłowaccy żandarmi i wojsko, co właściwie uniemożliwiało normalny chód administracji. W wielu z tych gmin Czesi praktycznie przejęli władzę i usunęli polskie wydziały gminne. Do ostatecznego rozstrzygnięcia konfliktu miało dojść na konferencji w Paryżu, jednakże we wrześniu 1919 roku obie strony zdecydowały się na przygotowanie plebiscytu. Przygotowania do plebiscytu ciągnęły się miesiącami, w tym czasie dochodziło do starć między obu stronami, rozbijano agitację przeciwnika, stosowano terror i naciski wobec ludności. W lutym i marcu 1920 roku doszło do masowych wypędzeń Polaków z Ostrawy i zachodniej części Zagłębia Karwińskiego. Podobne masowe prześladowania miały miejsce w maju 1920 roku. Terror plebiscytowy uniemożliwiał właściwie przeprowadzenie uczciwego plebiscytu. Obie strony obawiały się też jego wyniku. I 10 lipca w Spa premier Polski Władysław Grabski, który potrzebował od państw zachodnich pomocy w wojnie z bolszewikami zbliżającymi się do Warszawy, zgodził się na arbitraż państw zachodnich, który nie dawał żadnych gwarancji, że rozwiązanie takie będzie korzystne, pomyślne dla strony polskiej. 28 lipca 1920 roku Rada Ambasadorów wydała w Paryżu decyzję o granicy, która mniej więcej pokrywa się z granicą dzisiejszą.

Na ile ta siedmiodniowa wojna miała wpływ na dalsze stosunki między rządami w Pradze i Warszawie? Bo na stosunki polsko-czeskie na Śląsku Cieszyńskim, oczywiście, zdecydowanie negatywny…
— Niewątpliwie zarówno wojna, jak i cały przebieg dwuletniego konfliktu o Śląsk Cieszyński, zwłaszcza okres przygotowania do plebiscytu, odbił się niekorzystnie na stosunkach polsko-czechosłowackich. Uniemożliwił nawiązanie jakiegokolwiek sojuszu czy stosunków przyjaznych między tymi dwoma państwami. Naruszył wzajemne zaufanie, wywołał poczucie rozgoryczenia zwłaszcza po polskiej stronie. Wielu Polaków po tych wszystkich wydarzeniach nie mogło powrócić do domów, które znalazły się po czeskiej stronie granicy w lipcu 1920. Natomiast na pograniczu czechosłowacko-polskim powstał kolejny obszar zapalny w Europie Środkowej, który przy pierwszym większym kryzysie międzynarodowym miał dać o sobie znać. Czechosłowacja stanęła też przed problemem integracji kolejnej mniejszości narodowej, która nie była przychylnie nastawiona do państwa, w jakim się znalazła. I to musiało skutkować naciskami asymilacyjnymi, próbami zabezpieczenia tego regionu przed irredentą. I jeszcze jedno – to wszystko skonfliktowało Czechosłowację z kolejnym sąsiadem w czasach, gdy nieprzychylnie nastawiona do tego państwa była większość sąsiednich krajów. Czechosłowacja traciła kolejnego potencjalnego sojusznika w ewentualnym konflikcie. A jeśli nie sojusznika, to przynajmniej przyjaznego partnera, przyjaznego sąsiada.

Rozmawiał: JACEK SIKORA/Głos Ludu