Szał zakupów zamiast świąt

O świętach, konsumpcjonizmie, ale i o kultywowanych tradycjach na Śląsku Cieszyńskim Gazetacodzienna.pl rozmawia z Małgorzatą Kiereś, etnografem, badaczką, dokumentalistką historii i kultury Śląska Cieszyńskiego oraz pogranicza słowacko-czeskiego.

Czy mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego bronią się przed falą konsumpcjonizmu? Jak dziś odbierane i kultywowane są święta Bożego Narodzenia?
— Odpowiadając na to pytanie należałoby się zastanowić czy my jeszcze w ogóle żyjemy według podziału naszego krótkiego czasu na ziemi na codzienny, czy potrafimy jeszcze znaleźć taki czas, w którym autentycznie wiemy, że jest święto? Moim zdaniem, jako etnografa, współczesny mieszkaniec Śląska Cieszyńskiego - i to nie ważne, czy z Wisły, Istebnej, Dzięgielowa czy Cieszyna - jest człowiekiem zaangażowanym w bardzo wiele spraw, i właściwie to, co jest nam podawane, chłoniemy często bez zastanowienia - bo jest gotowe, nie wymaga wysiłku. Tu i ówdzie widzimy jak organizowane są koncerty charytatywne, spotkania z Mikołajem, spotkania opłatkowe, a więc jest jeszcze czas świąteczny z wartością opłatka, dobrego słowa, złożenia sobie życzeń, przebaczenia – tej wspólnej duchowości. Nie jest on natomiast wartością priorytetową, dlatego że nie jest przeprowadzony przez dom tylko przez instytucję, a to jest zupełnie inny wymiar. W najstarszej tradycji górali, już drugi dzień po Marcinie (12 lub 14 listopada) był adwent, trwał 40 dni. W domu mówiono, że skoro jest to czas oczekiwania narodzin Boga, to musi to być czas ciszy, ubierano się w ciemne kolory, odpowiednie dni były całkowicie postne. Był to czas uczestniczenia w roratach (społeczność katolicka) i ewangelizacji adwentowej w rodzinach ewangelickich. Oczywiście te rzeczy trwają, ale nie są już priorytetowe. Nasze współczesne wpisywanie się w szał zakupów powoduje, że człowiek nie potrafi się zatrzymać i poddać refleksji.

Jakie są najbardziej charakterystyczne tradycje świąteczne na Śląsku Cieszyńskim?
— Pojawia się zwyczaj, wspólny dla społeczności katolickiej i ewangelickiej, wieńca adwentowego. Nawet moje badania po stronie czeskiej wskazują, że wszędzie wieniec adwentowy, zazwyczaj z czterema świeczkami, funkcjonuje i to mi się bardzo podoba. Bardzo ciekawym zwyczajem góralskim, już niestety archaicznym, było zapisywanie, od Łucji (13 grudnia) aż do Wigilii, w każdy dzień, pogody i na tej podstawie wróżono, jaki będzie nowy rok. Innym ciekawym zwyczajem, kultywowanym na całym Śląsku Cieszyńskim, było wstawianie w dzień Łucji przez dziewczęta gałęzi czereśni do dzbanka z wodą. Jeśli na Wigilię gałąź zakwitła, oznaczało to, że panna w nowym roku wyjdzie za mąż. Do tego wszystkiego był jeszcze jeden kulturowo ciekawy dzień św. Tomasza (21 grudnia). Mówiono: „na Toma siedź w doma”. Był zakaz wychodzenia z domu, bo groziło to jakimś nieszczęściem.

Czy istniała tradycja obdarowywania się w święta?
— 23 grudnia obchodzono tzw. szczodry dzień, wtedy to osoby niewidome, kalekie, odwiedzały domy otrzymując jakiś dar. Wydaje mi się, że to pragnienie, żeby komuś coś w czasie świąt koniecznie dać, tkwi w najstarszych, archaicznych sposobach myślenia. Dlatego dzisiaj wszelkiego rodzaju akcje charytatywne, tworzenie paczki mikołajkowej, to właśnie jest ten fantastyczny szczodry dzień w tej nowej, globalnej, masowej kulturze. Jednak sedno darzenia jest takie samo i to jest bardzo piękne. Odczuwam natomiast taki wewnętrzny rezonans odnośnie postaci Mikołaja. W biskupie, który przychodzi do dzieci, słucha ich modlitwy, pyta się czy były grzeczne, jest jakiś urok. Natomiast Mikołaj, który po kryjomu zostawia prezenty w skarpetach nad kominkiem, nie należy do naszej tradycji.

Porozmawiajmy o tradycyjnych potrawach świątecznych, co z nich przetrwało do dnia dzisiejszego?
— Wiele jest dzisiaj takich domów, których stoły są pełne wszystkiego, czego tylko dusza zapragnie. W tradycji góralskiej natomiast, na Wigilii nie było tych potraw nie wiadomo ile. Na stołach gościły bryja, czyli zupa z przetartych owoców, groch ze śliwkami, kapusta słodka z ziemniakami, a w ewangelickich domach z kitą lub szpyrkami. To były takie potrawy, które były odzwierciedleniem gospodarstwa. W ogóle nie jadano w Wigilię karpia ani żadnych innych ryb. Czerwony barszczyk z uszkami czy pierogi z grzybami przyszły do nas z innych zakątków Polski. Piękną tradycją na cieszyńskiej ziemi, jeśli chodzi o kulinaria, jest zwyczaj pieczenia kilkunastu rodzajów kruchych ciasteczek. To ogromny wysiłek, ale gospodynie po to się tyle trudzą, aby uświetnić ten czas. My, niestety, nie doceniamy dzisiaj takich małych, a zarazem wielkich przyjemności jak nasi przodkowie, którzy wyposzczeni w adwencie, kosztowali po jutrzni czy pasterce prawdziwą wędzonkę, która pachniała im przez 40 dni postu. Jest to oczywiście pewien skrót myślowy gdyż jak wiemy wędzonka z kapustą w Wiśle bywała w dawnej tradycji, i to tylko w niektórych domach, zaś współcześnie notujemy post.

Jakie życzenia składają sobie górale?
— W Wiśle na przykład bardzo charakterystyczne jest składania życzeń przez winszowniczków na Nowy Rok i wiąże się to m.in. z takim tekstem: „Co by się wom darzyło, mnożyło, w każdym kątku po dzieciątku, a na piecu dwoje, cobyście nie powiadali, że kiere moje.”

Rozmawiał: KRZYSZTOF KACZOROWSKI