Jedno pytanie do Andrzeja Kasperka

Pytanie: Jak przemiany gospodarcze na przestrzeni ostatnich lat na Śląsku Cieszyńskim wpłynęły i wpłyną na życie jego mieszkańców?

Odpowiada dr hab. Andrzej Kasperek (Uniwersytet Śląski, Zakład Historii i Teorii Wychowania):

Tak postawione pytanie proponowałbym nieco zmodyfikować, do gospodarczego wymiaru dodałbym bowiem także przemiany o charakterze politycznym oraz kulturowym. Trudno bowiem odpowiedzieć na pytanie o znaczenie przemian gospodarczych dla życia mieszkańców Śląska Cieszyńskiego, ocenić ten wpływ, ale i prognozować przyszłość, bez uwzględnienia tych wymiarów, które przecież współtworzą życie gospodarcze. Szczególną uwagę chciałbym zwrócić na sferę kultury, kultury szeroko rozumianej, kultury obejmującej postawy, nawyki, kompetencje, to co określa się mianem kapitału kulturowego.

Nie sposób zaprzeczyć istnieniu pewnej nostalgii za przeszłością na Śląsku Cieszyńskim. Dla pewnej części mieszkańców przemiany oznaczały koniec stabilnego życia, oswajanie się z ryzykiem, nieprzewidywalnością, kroczenie po omacku po świecie, którego się jeszcze nie zna. Nie wszyscy do tej nowej rzeczywistości opartej na kapitalistycznych regułach gry potrafili się przystosować, wytworzyć nowe wzory zachowania i działania. Dla tych ludzi przemiany oznaczały rzeczywiście koniec pewnego poukładanego świata. Nawet odtworzenie przemysłu, budowa nowych fabryk, na niewiele by się tu zdała - zmieniły się bowiem reguły gry. Trudno zresztą sądzić, by mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego w swoich trudnych doświadczeniach związanych z restrukturyzacją przemysłu (elektromagnetycznego, spożywczego czy chemicznego) byli jakimś wyjątkiem w skali kraju.

Wartością dodaną przemian politycznych, gospodarczych oraz kulturowych jest bez wątpienia upowszechnianie się nowego typu mentalności, opartej na otwartości na nowości, akceptacji ryzyka. Różnimy się oczywiście osobowościowo, mamy różne temperamenty, ale otwartość na zmianę, innowacyjność czy przedsiębiorczość jest też do pewnego stopnia cechą, którą można transmitować poprzez sferę kultury, wychowanie oparte na specyficznych wzorach kulturowych. O tym, że tak jest, świadczy podejmowanie ryzyka przez młodych ludzi, którzy poruszają się, jak przysłowiowe ryby w wodzie, właśnie w takim świecie, który niemiecki socjolog Urlich Beck nazywał społeczeństwem ryzyka. To społeczeństwo, w którym stajemy przed wieloma możliwościami wyboru, przed wieloma opcjami, ale nie znamy przyszłości i nie wiemy, czy nasze wybory będą dla nas korzystne. Doświadczamy w nim poczucia sprawstwa, bo to my zaczynamy w coraz większym stopniu decydować o swojej przyszłości, zarazem jednak ewentualną porażką nie możemy obarczać innych, systemu, itd., ponieważ za wybory ponosimy odpowiedzialność. A zatem przemiany bez wątpienia zmieniły większość z nas, jak podkreślam, przede wszystkim mentalność młodych ludzi, czyniąc nas bardziej otwartymi na zmianę.

Takiemu otwieraniu na nowe doświadczenia sprzyja bez wątpienia pograniczny charakter Cieszyna. Położenie na granicy, która, choć mniej dzisiaj fizycznie dostrzegalna, bo zniknęły szlabany, punkty odprawy celnej, itd., staje się wyzwaniem dla konfrontacji różnych sposobów działania i myślenia, dla różnych sposobów pracy. Staje się także szansą i bynajmniej nie chodzi tylko o rozwój handlu po obu stronach Olzy. Nie mam żadnych wątpliwości, że przemiany ostatnich kilkudziesięciu lat pozwoliły wielu z mieszkańców Śląska Cieszyńskiego odkryć i polubić Czechów. W takiej perspektywie można spojrzeć na funkcjonowanie Euroregionu Śląsk Cieszyński-Tĕšínské Slezsko, dzięki któremu dokonuje się proces lepszego poznawania między Polakami i Czechami, ale i polsko-czeskiego pojednania. Umiejętność współpracy, pomimo różnic wynikających z odmiennych systemów prawnych, czy różnych nawyków kulturowych, jest bez wątpienia pozytywnym efektem przemian. Jest także szansą na przyszłość.

Na pogranicznym Śląsku Cieszyńskim polsko-czeska współpraca, także w sferze gospodarki, jest bez wątpienia szansą, choć zmiany nie są tutaj zapewne spektakularne i polsko-czeskie przedsięwzięcia przyniosą efekt zapewne dopiero w mniej lub bardziej odległej przyszłości. Do pokonania pozostaje tutaj wiele przeszkód, także o charakterze prawnym. W wywiadzie, który przeprowadziłem w 2010 roku z sekretarzem czeskiej strony Euroregionu Śląsk Cieszyński-Tĕšínské Slezsko Václavem Laštůvką, mój interlokutor dotknął sedna interesującej kwestii pojednania poprzez istnienie i realizowanie wspólnych przedsięwzięć w ramach Euroregionu. Laštůvka powiedział wówczas: „Dlaczego współpraca? Dlatego że ta współpraca musi przebiegać dla pogłębiania wzajemnego porozumienia. Dlatego musimy współpracować, abyśmy nawzajem, ciągle dogłębniej, pogłębiali to wzajemne zaufanie, nie podziały, zaufanie, dlatego, że tu niekiedy brakuje z powodu przeszłości tego wzajemnego zaufania. I dlatego tu musi być współpraca”. Nie trzeba chyba dodawać, że trudno o wspólne przedsięwzięcia bez wzajemnego zaufania (oczywiście jego stopień może być różny).

Raczej nie oczekiwałbym na jakieś spektakularne inwestycje zagranicznych koncernów, inwestycje, które w radykalny sposób zmieniłyby oblicze regionu. Szans rozwoju upatrywałbym raczej w powolnym procesie budowania polsko-czeskiego partnerstwa w różnych sferach życia. Warto też i z tej strony czerpać wartościowe rozwiązania, np. realizację inkubatora nowoczesnych technologii Instytutu EuroSchola - istnieje taki inkubator w Trzyńcu. Wzory można czerpać i z innych obszarów, np. powstający jako inicjatywa Stowarzyszenia Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza” EuroInstytut Polsko-Czesko-Słowacki, budowany na podobieństwo EuroInstytutu w Kehl na pograniczu francusko-niemieckim. Instytut ten ma stać się ośrodkiem szkoleniowo-badawczym stymulującym nie tylko rozwój regionu, ale i lepsze poznanie kultur sąsiadów.

Nowoczesne technologie, specjalistyczne usługi - to kierunki rozwoju zgodne z ogólnoświatowymi trendami. Cieszyn dysponuje tutaj szczególnym atutem: ośrodkami akademickimi, przede wszystkim Uniwersytetem Śląskim oraz Wydziałem Zamiejscowym Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej. Kilkadziesiąt lat temu amerykański socjolog, Daniel Bell, pisał, że o ile symbolem społeczeństwa industrialnego jest hala produkcyjna, o tyle symbolem społeczeństwa postindustrialnego, w którym centralny segment rozwoju stanowią usługi, staje się uniwersytet. Nie chodzi tutaj nawet o konkretne rodzaje kierunki studiów. Chodzi przede wszystkim o kształcenie ludzi o otwartych umysłach, wyposażonych w wiedzę, którą można także wykorzystać w budowaniu własnych przedsięwzięć gospodarczych. Mamy na przykład w Cieszynie Zamek Cieszyn - Ośrodek Badań i Dokumentacji nad Kulturą Materialną i Wzornictwem, mamy pomysłowych, dobrze wykształconych studentów kierunków artystycznych, którzy dobrze czują się także w sztuce użytkowej.

Dobrze wykształceni mieszkańcy są chyba największym atutem Śląska Cieszyńskiego. Przykładanie wagi do zdobywania wykształcenia, bogate tradycje szkolnictwa, promowanie dwujęzyczności (języki polski i czeski) - to przyszłość regionu mocno zakorzeniona w przeszłości. Wielkim atutem Śląska Cieszyńskiego jest umiejętność samoorganizacji, manifestująca się pod postacią licznych i prężnych organizacji samorządowych. W tym, co mamy w regionie, tkwi wielki potencjał, choć chyba czasem go po prostu nie dostrzegamy, oczekując spektakularnych inwestycji gospodarczych.

Rubryka "Jedno pytanie do..." - Redakcja Gazety Codziennej co tydzień zadaje jedno pytanie któremuś z pracowników naukowo-dydaktycznych Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie, a następnie publikuje jego odpowiedź. Pytamy o politykę, gospodarkę, kulturę, życie codzienne, zwyczaje mieszkańców czy historię Śląska Cieszyńskiego. Z pytaniami do kadry profesorskiej UŚ w Cieszynie zwracamy się także w sytuacjach ważnych aktualnych wydarzeń.